ÇEVRESEL AKIŞ

HES'ler, suyun akış hızını, akış miktarını, akarsuyun derinliğini ve taban yapısını önemli ölçüde değiştirir. Bunlar nehir ekosistemlerinin sağlığı için kritik unsurlardır. Akarsu yatağına bırakılan suyun miktarı, doğal hayatın sürekliliği açısından hayati öneme sahiptir. HES'lerden nehirlere az oranda su bırakılması sucul canlıların yok olmasına, beslenme, üreme ve göç davranışlarında kısıtlamalara neden olur.

HES'lerin doğal akış rejimini değiştirmesinin sonuçları aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

• Doğal akış rejiminin değiştirilmesi akarsulardaki sucul türlerini dramatik derecede etkiler. Aynı zamanda, düzenli su akışına uyum göstermiş kara canlıları da etkilenir.
• HES işletimi nedeniyle akarsu yatağına bırakılan suyun azalması sonucunda ortam nemi azalır. Yer altı suları yeterince beslenemez. Bu durum, bitki örtüsünü ve bunlarla yakın ilişkili biyolojik çeşitliliği olumsuz etkiler.
• Akarsu yakınlarındaki bitki örtüsünün sel azaltıcı bir işlevi vardır. HES işletimi sonucunda azalmış bitki örtüsü aynı zamanda taşkın kontrolünün de azalması anlamına gelir.
• Akarsudaki suyun derinliğinin azalması, balıkların su içindeki hareketlerini olumsuz etkiler.
• Akarsuyun derinliğinin azalması, su sıcaklığını etkiler. Suyun sıcaklığı, balık için sınırlayıcı bir faktördür. Örneğin alabalık soğuk su türüdür ve 15°C’nin üzerindeki sıcaklıklarda hayatta kalması mümkün değildir. Su derinliğinin azalması nedeniyle su sıcaklığının 15 °C’nin üzerine çıkması alabalık popülasyonlarını tehlikeye sokar.
• HES nedeniyle su akış hızındaki değişim, dere yatağı bileşenlerini değiştirir çünkü su, farklı hızlarda, farklı büyüklükte maddeler taşır. Bu nedenle, suyun akış hızındaki değişiklik, su kalitesini değiştirir.
• Sucul türler, yaşam tercihlerini, suyun sıcaklığına, su kalitesine, su derinliğine ve su hızına göre yaptığından, suyun akış hızına yapılan müdahale, sucul yaşamın kompozisyon ve dağılımını etkiler.

Çevresel Akış 

Çevresel Akış, nehirlerin sağlıklı bir biçimde işlevlerini sürdürebilmeleri için geliştirilen yönetim modelleri ile su veya arazi kullanım hedefleri arasındaki bağlantıdır. Çevresel akış insanlar tarafından gelecekte olması arzu edilen nehir durumuna göre seçilmektedir. İstenilen durumun sağlanması için seçilen akış senaryosu o akarsuya özel çevresel akış olarak tanımlanmaktadır. Çevresel akışın hesaplanması için herhangi bir olumsuz etkiye ihtiyaç yoktur, üzerinde etki olmayan nehirler için de çevresel akış belirlenmektedir. En ideal çevresel akış doğal akıma en yakın olan akıştır.

Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN, 2004) çevresel akışı nehirlerde ve ilişkili oldukları yeraltı suyunda su kullanımı ve düzenlemesi etkilerine karşı yeterli miktarda, kalitede ve zamanlamada tatlı su ekosistemlerinin ve onların faydalarının korunduğu öngörülen akış olarak tanımlanmaktadır. Çevresel Akış, uzun yıllık ortalama akış, düzensiz taşkın olayları ve düşük akımları içeren akımların değişkenliği gibi akış koşullarını kapsayabilir (EFG, 1999).

Çevresel akışın belirlenmesinde uygulanan yöntemler basitten karmaşığa doğru,

• Hidrolojik Yöntemler
• Hidrolik Oran Yöntemleri
• Habitat Modellemesi Yöntemleri
• Holistik Yöntemler

gibi yaklaşımları içermektedir (Pyrce, 2004).

Hidrolojik metotlar çevresel akış hakkında tavsiyelerde bulunabilmek amacıyla günlük veya aylık akış verilerini kullanan tekniklerdir. Bu metotlar, minimum akış miktarının nehrin doğal akışının mantıklı bir oranını temsil edecek bir akım olması düşüncesine dayanır. Bu metotlar ile ayrıca akım ölçüm istasyonu olan veya olmayan nehirler için bir minimum akış değeri elde etmeye çalışır. Ayrıca su kaynaklarının geliştirilmesi çalışmaları sırasında planlama aşamasında uygulaması kolay ve uygun olan metotlardır. Hidrolik, habitat ve holistik metotlar daha detaylı bilgiler verirler ancak daha fazla zamana, veriye, çalışmaya ve havza hakkında daha fazla bilgiye ihtiyaç duyarlar (Özdemir ve diğ.,2007).

Hidrolojik Yöntemler, Çevresel akış bilgisi günlük veya aylık akış bilgileri kullanılarak, çok hassas olmayan çevresel akış tahminleri çabuk ve kısa zamanda elde edilir. Su kaynaklarının geliştirilmesi çalışmalarında planlama safhasında uygun olduğu kabul edilen bu yöntemlerden dünya çapında en yaygın olan hidrolojik metot Tennant metodudur. Daha sonra en yaygın metot ise akışın sürekliliğine dayanan Q95, Q75 metotları ile düşük akış indislerine dayanan 7Q10, 7Q2 metotlarıdır.

Hidrolik Oran Yöntemi, nehir seviyesi, ıslak çevre gibi hidrolik parametrelerdeki değişimleri kullanarak bir limit değer tayin etmeye çalışan ve seçilen hidrolik parametrenin eşik değeri biota/ekosistem bütünlüğünün devamlılığını sağlayacağını kabul etmektedir.

Habitat Simülasyonu Yöntemleri, farklı akım durumlarında akımın fiziksel yaşam için uygunluğunun detaylı olarak analiz ederek çevresel akış gereksinimlerinin tayin edilmesinde kullanılır. Yapılan çalışmalarda akış, su derinliği, eğim, kesitin şekli vs gibi değişkenler kullanılarak modellenmektedir ve sonuçlar genellikle habitat-debi eğrileri şeklinde gösterilir ve optimum akımlar bu eğrilerden tahmin edilir.

Holistik Yöntemler, ekosistemin tümünün gereksinimleri birleştirerek (nehir yatağı, kaynak alanları, taşkın alanları vs.) nehrin doğal rejimi için temel yol göstericidir ve akım rejiminin değişmesi durumunda, kritik akış kriteri, nehir ekosisteminin ana bileşenleri veya bazıları için tanımlanır. Çoğu yaklaşım için esas olan değişen akış rejiminin, sistematik olarak her ay ve her parametre bazında izlenip değerlendirilmesi gerekir. İleri holistik metotlar hidrolojik, hidrolik oran ve habitat simülasyonu metotlarındaki bazı araçlardan da rutin olarak yararlanmaktadır (Özdemir ve diğ.,2007).

Çevresel akış miktarının belirlenmesi amaçlı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü tarafından talep edilen “HES Projeleri ve Diğer Hidrolik Faaliyet Talepleri İçin Değerlendirme Raporu Formatı” dikkate alınarak, aylık akım verileri kullanılarak Minimum Akımlar Yöntemi (Baz akım), Debi Süreklilik İndisleri Yöntemi, Akış İndisleri Yöntemi ve Islak Çevre Yöntemi uygulanmaktadır.